दुर्लभ एकसिङ्गे गैँडा संरक्षण चुनौतीपूर्ण बन्दै गएको छ।मानव अतिक्रमण र संरक्षणप्रतिको चासो कम हुँदा संरक्षण चुनौतीपूर्ण बनेको हो। चितवन राष्ट्रिय निकुञ्जका प्रमुख संरक्षण अधिकृत अणनाथ बराल पछिल्ला दिनमा गैँडा संरक्षणमा चुनौती थपिएको स्वीकार्छन्। गैँडा मानव वस्तीमा विचरणका लागि जाँदा लखेट्न प्रयोग गरिने विषादी, विद्युतीय तारलगायत प्रतिरोधात्मक भावना समस्या बन्दै गएको छ। उनले भने, “निकुञ्जभित्र जतिसुकै राम्रो व्यवस्थापन भए पनि बाहिरका खाद्यान्न बालीका कारण गैँडा आकर्षित हुँदा समस्या भएको छ।”

मध्यवर्ती क्षेत्रमा बाली प्रणाली नै परिवर्तन गर्नसकेमा संरक्षणमा टेवा पुग्ने उनको भनाइ छ। गैँडाको प्रमुख वासस्थान क्षेत्रमा अतिक्रमण बढेको भन्दै उनले भने, “जसले अतिक्रमण गर्‍यो उनीहरूको आर्थिक र शैक्षिक अवस्था कमजोर हुँदा निकुञ्जमा मात्रै केन्द्रित हुनुपर्दा संरक्षणमा चुनौती थपिएको छ।”

उनीहरूलाई वैकल्पिक पेशाको व्यवस्थापन गर्न सकेमा संरक्षणमा सहयोग पुग्ने बरालको भनाइ छ राजनीतिक रूपमा प्रतिबद्धता बोलीमा भए पनि व्यवहारमा नहुँदा संरक्षणमा थप जटिलता आएको उनी बताउँछन्।उनले भने, “जनप्रतिनिधिले नबुझेको वा नबुझेजस्तो गरेका कारण संरक्षण चुनौतीपूर्ण बन्दै गएको छ।” जसले गर्दा कर्मचारीको मनोबल गिर्ने गरेको र चुनौती मोल्दै गर्दा हुने जोखिम व्यक्तिगतरूपमा झेल्नुपर्ने बाध्यता आएको बरालको ठम्याइ छ। राजनीतिक नेतृत्व र जनप्रतिनिधिलाई संरक्षणप्रति उत्तरदायी बनाउन सके संरक्षणमा सहयोग पुग्ने उनको भनाइ छ।

लामो समय गैँडा संरक्षणमा खर्चिएका निकुञ्जका पूर्वप्रमुख संरक्षण अधिकृत कमलजङ्ग कुँवर विगतको इतिहासलाई हेर्दा प्रत्येक १०/१० वर्षमा चोरी शिकारी बढ्ने गरेको तथ्याङ्कले देखाएको बताउँछन्। उनका अनुसार सन् १९७० देखि ८० को दशक चोरी शिकारी कम भएको भए पनि त्यसपछिको दशक चोरी शिकार बढी भएको उनले जानकारी दिए।

त्यसैगरी ८० को दशकमा चोरी शिकार बढेको ९० दशकमा घटेको, सन् २००० को दशकमा बढेको र सन् २०१० को दशकमा कमी आएको भन्दै उनले सन् २०२० को दशक चोरी शिकारी बढ्न सक्नेतर्फ सचेत गराए।तस्करले निकुञ्ज सुरक्षा व्यवस्थाको रणनीतिका बारेमा थाहा पाइसकेकाले नयाँ रणनीतिका साथ आउन सक्ने भएकाले त्यसतर्फ ध्यान दिनुपर्ने उनको सुझाव छ।

सरकारी निकाय सुस्ताउँदै गर्दा तस्कर सक्रिय हुने गरेको तथ्यलाई ख्याल गर्दै काम गर्नुपर्ने उनको भनाइ छ। “यो दशकमा गैँडा जोगाउन सरकारी निकायले जनता, सञ्चारमाध्यमलगायत सरोकार निकायसँग सहकार्य गरेर समयमै अघि बढ्नु पर्छ,” उनले भने, “उनीहरू नयाँ ढङ्गले आउन सक्छन्।” चितवन राष्ट्रिय निकुञ्ज मध्यवर्ती क्षेत्र व्यवस्थापन समितिका अध्यक्ष प्रकाश ढुङ्गाना सबैको साथ र सहयोग बिना गैँडा संरक्षण सम्भव नहुने बताउँछन्।

राजनीतिक तहमा नेतृत्व र जनप्रतिनिधि रहेका सबैलाई संरक्षणको बारेमा बुझाएर आम जनतालाई सकारात्मक सन्देश प्रवाह गर्नुपर्ने उनको भनाइ छ। पहिलो प्राथमिकता मानिस हो भने वन्यजन्तुका कारण मानिसले पाएका लाभ र यसको अन्तर्राष्ट्रिय महत्वका विषयमा पनि नजरअन्दाज गर्न नमिल्ने उनको तर्क छ। आर्थिक अभावका कारण चोरी शिकारमा निम्न वर्गलाई प्रयोग गरिएको भन्दै उनले त्यो वर्गको आर्थिक उत्थानमा लाग्नुपर्ने बताए।

द्वन्द्वको समयमा निकुञ्जमा सबैभन्दा बढी चोरी शिकारी भएको थियो। सन् २००२ मा एकै वर्षमा सबैभन्दा बढी ३७ वटा गैँडाकाे चोरी शिकार भएकाे थियाे। पछिल्ला वर्षहरूमा चोरी शिकारको सङ्ख्या घट्दै आएको भए पनि चुनौती भने यथावत् छ। झण्डै चार वर्षपछि गत भदौ २३ गते तस्करले गैँडा मारेका थिए। उक्त घटनापछि निकुञ्ज सुरक्षामा थप कडाइ गरिएको छ।

गैँडा मारेको मुद्दामा अधिकतम सजाय १५ वर्ष कैद र १० लाख रूपैयाँ जरिवाना वा दुवै हुने व्यवस्था छ। संरक्षित वन्यजन्तुको चोरी शिकार गरी फरार रहेका १०० जनाभन्दा बढी छन्। तिनीहरू निकुञ्ज आसपास क्षेत्रसँगै पोखरा, काठमाडौँलगायत ठाउँका हुन्। अरू मुद्दाको समेत गरेर यो सङ्ख्या १५० भन्दा बढी छ। यसअघि गैँडा मारेको अभियोग लागेर कारागारमा रहेकाहरू पछिल्ला दिनहरूमा छुट्ने क्रम बढ्दो छ। उनीहरू पुनः सक्रिय हुन सक्ने भन्दै सुरक्षा व्यवस्थामा कडाइ गरिएको छ। यससँगै संरक्षणका लागि निकुञ्जले घाँसे मैदान र पानीको व्यवस्थापन गरिरहेको छ। सन् २०१५ मा गणना गर्दा नेपालमा ६४५ गैँडा रहेकोमा यस निकुञ्जमा ६०५ गैँडा थिए। गत आर्थिक वर्षमा पुनः गणना गर्ने भनिए पनि कोरोना सङ्क्रमणका कारण रोकिएको छ । २०७४ को बाढीमा राप्ती र नारायणी नदीले गैँडा बगाएर भारत पुर्‍याएका थिए। केही उद्धार गरी ल्याइएको भए पनि बाढीले कति बगायो भन्ने यकिन हुन सकेको छैन।

चितवन राष्ट्रिय निकुञ्ज एकसिङ्गे गैँडाका लागि प्रख्यात छ। गैँडा हेर्नकै लागि बर्सेनि ठूलो सङ्ख्या स्वदेशी तथा विदेशी पर्यटक यहाँ आउने गर्दछन्। रासस