गाउँका सुखमय दिन र आजको शहरीकरणः विकासको साँचो अर्थ

हिजोका दिनहरूमा हाम्रो गाउँ एक यस्तो स्थान थियो जहाँ मानवीय जीवनका सबै आवश्यकताहरू स्वाभाविक रूपमा उपलब्ध थिए। त्यस समयमा, यहाँका मानिसहरूको जीवन प्रेम, सद्भाव र विश्वासले भरिपूर्ण थियो। जीवनका यी मूल्यहरू गाउँको हरेक कुनामा देखिन्थे। मानिसहरूको आपसी सहयोग, सञ्जाल र माया प्रेमले जीवनलाई सरल र सुखमय बनाएको थियो। यहाँका बालबालिका एकअर्कासँग रमाइलो गर्ने, वृद्धवृद्धाले आफ्नो अनुभव साझा गर्ने र युवाहरू परिपूर्ण सोचमा लागेर गाउँको उन्नतिको लागि काम गर्ने गर्दथे ।
गाउँमा प्राकृतिक स्रोतहरूको भरपूर उपलब्धता थियो। हरियाली, जमिनको उर्वरता, नदी नालाको पानी र खेतीबारीको सहजता सबै मिलेर मानव जीवनलाई असाधारण बनाएको थियो। खाद्य सुरक्षा, जलस्रोतको निकटता र अन्य प्राकृतिक स्रोतहरूले गाउँलाई आत्मनिर्भर बनाएको थियो। त्यो समयको जीवन शान्त, सरल र प्राकृतिक थियो, जहाँ सन्देशहरू प्रेम, सद्भाव र विश्वासको माध्यमबाट सम्प्रेषित हुन्थे।

हिजोआज सबै गाउँ सुनसान छन् । आजभोलि गाउँघरका घरहरु जीर्ण छन् । आँगन घाँसे मैदान जस्तै बनेको छ । भत्किन लागेको ढोकामा ताल्चा झुण्डिएका छन् । मान्छे नबसेको घर यस्तै त हुन्छ । आजभोलि सबै गाउँका घर बेवारिसे भएका छन् । बल्लबल्ल कुनै घरमा मान्छे भए पनि छिमेकीविहीन छन् । घरको दायाँबायाँ जता फर्किंए पनि उस्तै जीर्ण र छिमेकी बेगरका घर देखिन्छन् । कुनै अफ्ट्यारो पर्दा सहयोग गर्ने कोहि छैनन् । खेतीयोग्य जमिन पनि बाझिएको छ । जताततै जङ्गल नै जङ्गल भएको छ । जंगली जनावरले दुःख दिएर गाउँघरमा मान्छे बस्न सक्ने अवस्था छैन । खेतीपाती लगाउँदा जंगली जनावरले हैरान गराउँछ । त्यो ताल्चा झुण्डिएको घरमा कहिल्यै ढोका खुल्दैन। घरधनी जति कि सहरतिर कि त विदेशतिर छन् । गाउँमा मान्छे पलायन हुँदै गएको देख्दा अचेल सबैको मन अत्तालिन्छ । तर गाउँमा बस्न भने कसैको मन छैन । तर सबैलाई गाउँ रित्तिँदै गएकोमा भने चिन्ता छ । बाल्यकाल बितेको र अब बुढौलीमा पनि गएर बस्दा आनन्द आउने ठाउँ नै त्यहि गाउँ नै त हो । जो जहाँ गए पनि अन्तिम समय बिताउन भने सबैलाई गाउँमा नै मन हुन्छ । कसैको सानै उमेरमा बिहे गरेर आएको गाउँ, कोहि जन्मिएको, कोहि स्कुल पढेको त कोहिले जिवनको महत्त्वपूर्ण समय बिताएको स्थान गाउँ नै हो । गाउँ पहिला कति रमाइलो हुन्थ्यो । अहिले कस्तो भयो भन्ने सबैलाई लागिरहेको हुन्छ । सके र मिलेसम्म सबैजना आफ्नो जन्म स्थानमा पुग्ने कोसिस गर्दछन् । आजभोलि मान्छे नभएर होला दिनप्रतिदिन गाउँमा रौनक हराउँदै गएको आभास हुन्छ। हिजो गाउँघरमा बिताएका हरेक समय र पलहरु मानसपटलमा पुरानो याद अझै अतित बनेर फनफनी घुघिरहेको हुन्छ ।

पहिला कच्ची बाटो वारिपारि दुवैतिर घनाबस्ती थियो । आजभोलि गाउँमा विगतकोभन्दा अलि फरक बन्दै गएको छ । अहिले घरहरु छन्, बस्ने कोही छैनन् । सबै सहरतिर लागेका छन् । सुख र सुविधाले गर्दा शहरतिर तान्यो । साथमा छोरा छोरी र बुहारी नहुँदा जहाँ उनीहरु बाबुआमा उतै जान बाध्य भएका हुन । सबैको साथमा घरमै बस्न पाए पनि सबैलाई सुनसान गाउँको अवस्थाले मन पोल्छ । अझ बढी त करेसा बारीमा फलफुल फल्दा टिपेर खाइदिने चकचके केटाकेटी नहुँदा सबैलाई खल्लो लाग्छ ।

गाउँमा मात्रै होइन देशको पछिल्लो २०७८ सालको सम्पन्न बाह्रौ राष्ट्रिय जनगणनाले समेत मुलुकको वार्षिक जनसंख्या बृद्धिदर ०.९२ रहेको तथ्यांक देखाउ छ । विगत केही समय यता नेपालको पारिवारीक संरचना सामाजिक तथा सास्कृतिक मूल्य मान्यतामा परिवर्तन आएको छ । बाह्रौ राष्ट्रिय जनगणना–२०७८ अनुसार हाल नेपालको ३४ जिल्लामा जनसंख्या बृद्धिदर ऋणात्मक रहेको छ जसमा ६९ नगरपलिका र २५० गाउँपालिकामा जनसंख्या वृद्धिदर ऋणात्मक रहेको छ । नेपालमा जनसंख्या वृद्धिदर धनात्मक भएको जिल्ला मात्रै ४३ रहेको छ , जसमा २ प्रतिशत भन्दा बडी भएको नगरपालिका ४८ र गाउँपालिका ८ वटा मात्रै छन् । नेपालमा हाल शहरी जनसंख्या (नगरपालिका क्षेत्रमा बसोबास) गर्ने ६६.१७ प्रतिशत र ग्रामिण जनसंख्या(गाउँपालिका क्षेत्रमा बसोबास) गर्ने ३३.८३ प्रतिशत रहेको छ । जसले के उदजागर गर्दछ भने गाउँघरमा जनसंख्याको अवस्थिती अत्यन्तै कहालिलाग्दो बन्दै गएको छ ।

आज गाउँका सबै जसो विद्यालयको बालकक्षामा नयाँ विद्यार्थीको भर्नामा गिरावट आएको छ । हरेका विद्यालयको नयाँ शैक्षिक सत्रको प्रारम्भिक बाल विकास कक्षमा भर्ना दरको तथ्यांकमा कमी आईरहेको छ । आज तिनै जनप्रतिनिधि र शिक्षकशिक्षिकाहरू जन्माएको अनि पढिलेखेको विद्यालय र गाउँघर प्रति जति गर्व अनुभूति छ, त्यससँगै हाल आफ्नै गाउँका बासिन्दाहरु र विद्यालयमा विद्यार्थीको संख्या दिनानुदिन घट्दै गएकामा सबैलाई उत्तिकै पिडा छ । विद्यार्थी संख्या घटेर शिक्षक दरबन्दी पनि घट्दै गएको कुराले पनि पिरोलिएका छन् । घट्दै अहिले विद्यार्थीहरुको संख्या एकल अंकमा समेत सीमित भएको छ । बालविकास कक्षादेखि पाँच कक्षासम्म पढ्ने विद्यार्थीको संख्या स्वात्तै घटेको छ । स्वाभाविक तवरमा मान्छे गाउँघरमा बस्नै छोडेर यस्तो अवस्था आएको हो । यसले दिन दिनै समस्या निम्त्याउँछ । गाउँघरमा अब खेतीपाती गर्ने र पशुपालन गर्ने कोहि नहुँदा उत्पान कम हुने र सबै किनेर खान पर्दा आयात बढ्दै जान्छ । हामीले देशमा उत्पादन बढाउँदै आयात कम गर्दै निर्यात गर्न सक्दा मात्र देशको अर्थतन्त्र बलियो हुन्छ भन्ने कुरा बुझ्न आवश्यक छ ।

गाँउमा अभिभावक नै नभएपछि पढ्न आउने केटाकेटी नपाउनु स्वभाविक नै हो । हिजोआज गाउँघरमा केहि पर्दा स्कुलमा कहिलेकाहीँ विद्यार्थी नआइदिएर कक्षाहरु रित्तै हुने गर्छन् । गाउँमा स्वास्थ्य सेवा, खानेपानी, यातायात रोजगारी, शिक्षा लगायतका भौतिक पूर्वाधार सुविधाको अभावले गर्दा घरहरु रित्तिदै गएका हुन् । यसले गाउँ टोलको विकाससहित विद्यालयको पठनपाठनमा समेत असर गरेको छ । गाउँघरमा मान्छे नै नभएपछि विकास पनि केका लागि हुनु पर्‍यो र भन्ने नयाँ बहसको कुरा पनि उठ्न थालेको छ।

आजभोली कुनै कुनै स्थानीय तहहरुले भौतिक विकाससँगै मानवीय विकासको अवयवहरुका बारेमा समेत नीतिगत व्यवस्था सहित कार्यक्रमिक निर्णयहरु गरेका छन् । मुलुकको विकासकोे मेरुदण्ड नै गाउँको विकास र समृद्धि रहेकोले गाउँमा भौतिक विकासको कार्यक्रमहरुलाई सामाजिक, साँस्कृतिक, आर्थिक तथा पर्यापर्यटन विकासको संस्थागत विकासका पक्षहरुमा बहस र पैरवी हुन थालेको छ । जसको केही उदाहरण गाउँ फर्क अभियान, बसाईसराई गरी आउनेलाई सहुलियत प्रदान कार्यक्रम त कतै कतै गाउँमा टोलैपिच्छे मौरीपालन, तरकारी खेती जस्ता उत्पादन र उद्यमशील काम भएका छन् । तर योजनाबद्ध ढंगमा आधुनिक खेती बसाउने र रोजगारोन्मुख कार्ययोजनामा खासै चासो नल्याएको हुँदा स्थानीयहरु शहरमुखी हुन थालेको कुरा अब स्थानीय तहका प्रतिनिधिले बुझ्न आवश्यक छ । बस्तीमा मान्छे बस्न छाडेपछि जो मान्छे गाउँमा बसेको हुन्छ उसको पनि मनोबल कमजोर हुँदै गएको छ ।

छरछिमेकी हुँदा गाह्रोसारो परेको बेला सहयोगी हात हुन्थे तर आजभोलि कोहि नहुँदा गाउँघरमा अहिले बिरामी हुँदा पनि छिमेकी गुहार्न नपाइने भएको छ । यो कुराले सबैलाई पिरोलेको छ । गाउँका युवा पुस्ताहरू रोजगारी र शिक्षा आर्जन गर्नका लागि शहर पसेका छन् । चाडपर्वमा घर सम्झेर एकाद परिवार मात्र गाउँघर आउँने गरेका छन् । तर कयौं घरले भने वर्षौदेखि स्याहार नपाएको कुरा घरको अवस्था हेर्दा प्रष्ट थाहा हुन्छ । गाउँका प्रायः घरमा ताल्चा लागेको छ । रोजगार र छोराछोरी पढाउन काठमाडौं पसेका प्रायः सबै छिमेकी उतै शहरमा बसेका छन् । वरिपरिका सबैका घरमा ताला लागेका छन् । जो गाउँमा रहेका छन् उनीहरु पनि छिमेकी नहुँदा निकै नियास्रोको महसुस गर्दछन् । गाउँका टाढाबाढा मान्छेहरु नै सहर पसेपछि गाउँको विकास हुने कुरै भएन । गाउँको छेउँमै चौतारा छ । चौतारा अचेल पहिले जस्तो भरिभराउ हुँदैनन् । अब गाउँघर बुढाबुढीपछि पुख्र्रौली घर कसले धान्ला भन्ने चिन्ताले आम सबै मान्छेलाई सताउन थालेको छ ।

गाउँका युवाहरु कोहि पढ्न त कोहि रोजगारीको सिलसिलामा शहर पसेका छन् । त्यसपछि उतैको रहनसहनमा हराउँदा गाउँघर बिर्सन्छन् । सुविधा नभएको गाउँमा नबस्नु शहरतिरै आउनु भनेर छोराछोरीहरूले गाउँमा रहेका बाबुआमालाई नि जोड गरेर शहर नै लैजान्छन् । आफू जन्मेको हुर्केको थलो छोड्न मन नलागे पनि वाध्यतामा बाबुआमा शहरमा जान बाध्य हुन्छन् र अब पुरै गाउँ नै रित्तो हुन पुग्छ । कहिले कहिँ मिलेसम्म चिसो छल्न गाउँ आएका हुन्छन् । होइन भने प्रायःकाठमाडौं तिर नै हुन्छन् । बिरामी परेको बेला सिटामोल समेत पाउन मुस्किल हुने गाउँको दुःख सम्झिँदा गाउँको माया गर्ने सबै भाव विहिल हुन्छन् ।

गाउँमा बस्न सजिलो भने पक्कै छैन । जति हेर्दा क्षणभर रमाइलो लाग्छ, त्यहाँ सुविधा युक्त जीवन बिताउन चुनौतीपूर्ण छ । गाउँका अनेक दुःखलाई भुल्दै आज सुख सयल पाए पनि पुख्र्यौली जिउने आधार भने खेती किसानी नै हो । तर सकि नसकी गाउँमा लगाएको बालीनाली बाँदर, मृग, दुम्सीले जस्ता जनावरले आजभोलि गाउँघरमा एकैछिनमा सखाप पारिदिन्छन् । यसको रोकथाम कहिँ कतैबाट कसैले पनिगर्दैनन् । अनि कसरी गाउँघरमा जिवन जिउने भन्ने चिन्तामा प्रायः गाउँमा रहेका आम किसानको चिन्ता हो ।

अन्न लगायो बाँदरलाई, बाख्रा पाल्यो बाघलाई, बल्ल बल्ल उत्पादन गर्‍यो बिक्रीका लागि बजार नै हुँदैन अनि किसानले भोग्नु परेको पीडा बुझ्ने कोहि नै छैन । के खाएर बस्ने हो यो गाउँमा ? अनि शहर नपसे के गर्ने ? भन्ने धेरै किसान छन् । गाउँमा स्थानीय टिकाउनका लागि स्थानीय सरकारले कुनै न कुनै नयाँ योजना ल्याई आम किसानको समस्या हल गर्न पर्छ। होइन भने अब दिन प्रतिदिन गाउँ खाली हुँदै जाने निश्चित छ ।

रोजगारको अभाव, उद्यमशीलताका आधारहरु नहुँदा युवा पलयान भएका छन् । यति मात्रै होइन, बुढापाका पनि छोराछोरीसँगै शहर पस्न थाले । यसले गर्दा गाउँ सुसनान हुँदै गएको हो । मान्छे नै नरहे स्थानीय क्षेत्रको विकासको आधार हराउँछ । गाउँमा मान्छे टिकाउन ग्रामीण योजना ल्याउन आवश्यक छ । यसमा अब तुरुन्त लाग्न आवश्यक छ । गाउँघरका सामुदायिक सिकाइ केन्द्र खाली हुन थालेका छन् ।कृषिमा आधुनिकीरण गर्ने र स्वास्थ्य, खानेपानी बाटोघाटोको सुविधा विस्तार गर्न तिर अब सरकार लाग्न आवश्यक छ । हिजो गाउँ स्वर्गजस्तै रहेको थियो भने आज त्यही गाउँ एकान्त सुनसान हुन थालेको देख्दा सबै चिन्तामा छन् । धुलोधुवाँदेखि पर रहेको गाउँ प्राकृतिक हिसाबले जति सुन्दर छ, उति नै पर्यटकीय दृष्टिले आकर्षित छ । तर आम मान्छे गाउँघर छोड्नाले गाउँघर सुनसान हुन थालेको छ ।मान्छे नभएर होला आजकाल गाउँघरमा परम्परागत रुपमा हिजो धान, गहुँ, मकैखेती गर्दै आएका यहाँका किसानहरुका अहिले अधिकांश जग्गा बाँझै छन् । खेती गर्ने बुढापाका छन्, सक्ने गर्छन् नसक्नेको बाँझै रहने गरेको छ । अब गाउँमा मान्छे बस्न कम भएपछि कृषिमा आधुनिकीरण गर्नतिर लाग्नुपर्छ । यसो गर्न सके आयआर्जनमा धेरै राहत हुन्छ । अब शहर होइन गाउँघरतिर बस्ती बसालौं ।

जहाँ हाम्रा गाउँहरू सुनसान भएका छन्, त्यहाँ पनि एक नयाँ आशा र समाधानको संभावना देखिन्छ । हाम्रो गाउँलाई फर्काउन र त्यसको पुरानो गौरवलाई पुनःस्थापित गर्नका लागि अब सम्पन्न दिगो पूर्वाधार तथा नयाँ प्रविधिमैत्री विकास सहित पुरानो मौलिक, भाषा, परम्परा, कला, सँस्कृतिको संरक्षण, प्रवद्र्धन र सम्वद्र्धन गर्नका लागि सबै स्थानीय तहले आज केही देहायका महत्वपूर्ण कदमहरू चाल्नु आवश्यक छ ।

१. मानवीय मूल्यमान्यताको पुनस्र्थापनाः
गाउँको जीवनमा माया, विश्वास र सद्भावको पुनःस्थापना र जागरण गर्न जरुरी छ । यी मूल्यहरूले मानिसहरूलाई एक आपसमा जोड्ने र सहयोग गर्ने प्रवृत्ति जन्माउछन् । यसले गाउँमा जीवनलाई सहज र सुखमय बनाउन मद्दत पुर्याउँछ ।

२. सम्पूर्ण विकासमा सन्तुलनः
केवल भौतिक विकास मात्र होइन, मानवीय विकास पनि महत्त्वपूर्ण छ । हामीले भौतिक संरचनासँगसँगै शिक्षा, स्वास्थ्य र सामाजिक सुरक्षा जस्ता क्षेत्रहरूमा ध्यान दिनु पर्छ जसले मानिसहरूको मानसिक र शारीरिक विकासमा मद्दत पुर्याउँछ ।

३. पारिवारिक र समुदायको सुदृढीकरणः
परिवार र समुदायको मूल्यलाई जोड दिनु आवश्यक छ । सामाजिक संरचनालाई सुदृढ पार्ने, आपसी सहयोग र समुदायको भावना विकास गर्ने कुरा महत्त्वपूर्ण छ ।

४. स्थानीय स्रोतहरूको उपयोग र संरक्षणः
गाउँका प्राकृतिक स्रोतहरूलाई उचित संरक्षण र उपयोग गर्नु अत्यावश्यक छ । यसले गाउँलाई आत्मनिर्भर र स्थिर बनाउँछ । जलस्रोत, माटो, वनजंगल र कृषि भूमि यस्ता स्रोतहरूको संरक्षण गरि गाउँलाई समृद्ध बनाउन सकिन्छ ।

५. स्थानीय उत्पादन र व्यवसायको प्रवद्र्धनः
स्थानीय स्तरमा उत्पादन र रोजगार सिर्जना गरेर गाउँको अर्थतन्त्रलाई थप बलियो बनाउने । कृषि, हस्तशिल्प, पर्यटन र अन्य स्थानीय व्यवसायलाई प्रवद्र्धन गर्दा गाउँको अर्थतन्त्र सशक्त बन्न सक्छ ।

अहिले हामी विकासको मार्गमा छौँ, र यसलाई भौतिक रूपले सफल बनाएको छौं । तर, वास्तविक विकास भनेको केवल भौतिक संरचनामा मात्र नभएर मानवीय मूल्य र भावनामा पनि हुनु पर्छ । गाउँलाई नयाँ दृष्टिकोणबाट हेर्न र शहरीकरणसँगै गाउँको माया, विश्वास र सद्भावको स्थान फर्काउन अझ बढी मेहनत गर्न आवश्यक छ । यदि हामीले सामाजिक र मानवीय विकासलाई प्राथमिकता दिने हो भने, हाम्रो गाउँलाई फेरि त्यस्तै समृद्ध र सुखमय बनाउन सकिन्छ, जसले भविष्यका पुस्ताका जीवनलाई अर्थपूर्ण र प्रगतिशील बनाउँछ ।