• हाम्रो शिक्षा प्रणालीले विद्यार्थीहरूलाई नेपालमा रहेको स्रोतसाधन, अवसर तथा सम्भावनालाई पहिचान गर्न सिकाउन कतै चुक्यो कि ?
• राष्ट्रप्रेम, राष्ट्रप्रतिको आफ्नो जिम्मेवारी, युवा वर्गको राष्ट्र निर्माणमा रहनुपर्ने भूमिकामा संवेदनशील बन्न सिकाउन कतै चुक्यो कि ?
• हाम्रो देशको उच्च शिक्षा विश्वव्यापीकरणको लहर अनुकूलको प्रतिस्पर्धी बन्न सकेन कि ?

• विद्यालय तहको शिक्षादेखि अनुशासन, अरूको सम्मान, आत्मालोचना, आत्म समीक्षा, कडा मेहनत, आत्मविश्वास, उद्यमशीलता, श्रम र पसिनाप्रति सम्मान तथा लगनशीलता कसरी व्यवहारगत रूपमा स्थापित गर्ने ?
• “इथिक्स नेपाली टेक्नोलोजी संसारको” भन्ने मूल मर्मसहित नेपाली मौलिक संस्कृतिको जगेर्ना र प्रविधिको विकास र उपयोगलाई सँगसँगै अगाडि बढाउने संस्कार कसरी बसाल्ने ? विनम्रता र वुद्धमार्गलाई नेपालीको पहिचान रूपी ब्रान्ड कसरी बनाउने ? पपुलिष्ट नारा र दार्शनिक जडतामा होइन प्रयोजनवादी यथार्थपरक दृष्टिकोणले समाज बदल्न सकिन्छ भन्ने सरल संस्कार कसरी बसाल्ने ?
• लोकतन्त्र, मानव अधिकार, सुशासन र परानुभूतिलाई जीवन शैली कसरी बनाउने ? संस्कार र संस्कृतिको रूपमा कसरी स्थापित गर्ने ? कर्तव्य विनाको अधिकार पाप हो । अपराध हो । नैतिक भ्रष्टाचार हो भन्ने संस्कारलाई कसरी जीवन पद्धति बनाउने ?

माथि उल्लिखित सवालहरूमा शिक्षाको भूमिकालाई अब्बल साबित गर्न सकिएमा मात्र नेपाली समाजको संस्कृतिले जीवन्तता, क्रियाशीलता र प्रभावकारिता हासिल गर्दछ । यो नै आम नेपालीको चाहना हो । शिक्षा क्षेत्रको परम दायित्व हो ।

• मानव स्रोत व्यवस्थापनको स्पष्ट सोच तथा प्रणाली विना ज्ञानमा आधारित अर्थतन्त्र निर्माण गर्न सकिँदैन । आजसम्म लहड, प्रभाव र दबाबको शैलीमा मानव स्रोतको अव्यवस्थामा देश गुज्रियो । कुन क्षेत्रका लागि कुन स्तरको कति जनशक्ति आवश्यक पर्ने, त्यसका लागि शिक्षण संस्थाहरू/शिक्षालयहरू कति चाहिने ? कुन क्षेत्र र भूगोलमा कुन विषय र सीप सिकाइका संस्थाहरू रहन ठिक हुन्छ ? जस्ता सवालमा स्पष्ट मार्गचित्रसहित अगाडि बढ्नुपर्नेछ ।
• उत्पादनका साधनहरूको पहिचान, प्रबन्ध, परिचालन र त्यसबाट प्रतिफल लिन कसरी सकिन्छ ? उत्पादनका साधनहरूको गुणस्तर र उत्पादकत्व बढाउने उपाय के हो ? सीप, पुँजी, प्रविधि र बजारको एकीकृत रूपमा समुचित व्यवस्थापन गरी स्वरोजगार र रोजगारी सृजना गर्न सुधार गर्न पर्ने पक्षहरू के के हुन ? नेपालको सन्दर्भमा आर्थिक समृद्धिका बाधकहरू (प्रविधिको न्यूनतम, कमजोर पूर्वाधार, भ्रष्टाचार, न्यून आन्तरिक उत्पादन, उच्च आयात, निम्छरो निर्यात, गरिबी, असमानता, बेरोजगारी, श्रम संस्कृतिको अभाव आदि) र सम्भावनाहरू (ऊर्जा, पर्यटन, कृषि, साना तथा मझौला व्यवसाय, श्रम शक्तिको परिचालन, भूराजनीतिक अवस्थिति आदि)को यथार्थ पहिचान गराई उपलब्ध स्रोत साधन, अवसर र क्षमताको उपयोग गरी देश विकासमा लाग्नुपर्ने भोक कसरी जगाउने ? विकासप्रतिको इमानदार लगाव कसरी सृजना गर्ने ?
• आर्थिक राष्ट्रियताको भावना हामी नेपालीमा सारै कमजोर रह्यो । उपयोगमुखी संस्कृति आकासिएर गयो । बचत गर्ने र पुँजीको सहीरूपमा परिचालन गर्ने बानी निकै कममा मात्रै छ । नेपाली श्रम, पुँजी, कच्चापदार्थमा आधारित उद्योगलाई प्रोत्साहन दिन राज्य र आम साधारण जनता चुकेका छौ । उपलब्ध भएसम्म राज्यले (सरकार र जनता ) स्वदेशी उत्पादन मात्र उपयोग गर्ने, उद्योग धन्दाहरूको संरक्षण र प्रोत्साहन गर्ने, निर्यात प्रवर्द्धन, वस्तु तथा सेवाहरूको बजार विविधीकरण गर्ने कार्यमा हाम्रो अवस्था कमजोर छ । यी सवालहरूमा शिक्षाले संरचनात्मक तथा व्यावहारिक उपाय सुझाउन र संस्कार स्थापित गर्न सक्नुपर्दछ ।

अन्त्यमा, मानव साधनलाई सशक्त,सक्षम र संस्कारयुक्त नबनाउँदासम्म सामाजिक विकास र समृद्धिको गन्तव्यमा पुग्न सकिँदैन । त्यसैले सीप, सूचना र संस्कारको जननी शिक्षा क्षेत्रको विकास अपरिहार्य छ । हानुसेक र डी.किम्कोले विश्वका ५० देशहरूको ५० वर्षको (सन् १९५०–२०००) प्रवृत्तिलाई अध्ययन गरेर “स्कुलिङ, लेवरफोर्स क्वालीटी एन्ड द ग्रोथ अफ नेसन्स् ” नामक अनुसन्धान प्रतिवेदन प्रकाशित गरेका छन् । उक्त अध्ययनले जुन देशको शिक्षा पद्धति कमजोर छ त्यस देशको आर्थिक वृद्धि न्यून रहने तथ्य प्रमाणित गरेको छ । समग्रतामा मानव विकासमा अग्रता हासिल गरेका देशहरूले पनि प्रधान प्राथमिकता शिक्षालाई दिएको वास्तविकताबाट हामीले सिक्न जरुरी छ । अन्तर्राष्ट्रिय परिवेश, राष्ट्रिय सन्दर्भ र स्थानीय आवरश्यकता अनुसार सुधारको प्रयास गरिनु पर्दछ । सुधारका निमित्त नीतिगत, संरचनागत, प्रणालीगत, आर्थिक तथा व्यावहारिक तरिकाबाट महत्त्व दिएर व्यावहारिक अवलम्बन सहितको प्रतिबद्धताको साथमा इमानदार प्रयत्न आवश्यक देखिन्छ ।

सिकाईमा होईन पढाईमा, पढाईमा होईन परीक्षामा केन्द्रित पठन-पाठनले देखाएको यो नतिजालाई सतही र पुन परीक्षा केन्द्रित अभ्यासका लागि प्रेरित नगरोस् । लक्षणमा होईन कारणमा उपचार खोजौं ।

लेखक कावासोती नगरपालिकाका शिक्षा अधिकृत हुन ।